"Αν λάβει κανείς υπόψη, ότι το 99% των συναλλαγών τους αφορούν χρηματιστικά παράγωγα, δεν έχουν δηλαδή καμιά σχέση με την πραγματική οικονομία, τότε δεν έχουν εντελώς άδικο οι Αριστεροί, όταν μιλούν για καζίνο"
--Β. Σόιμπλε 12/10/2011
"Το πρόβλημα δεν είναι καινούριο. Ο Καρλ Μαρξ υπερτίμησε το σοσιαλισμό, αλλά είχε δίκιο όταν υποστήριζε ότι η παγκοσμιοποίηση, η απορυθμισμένη οικονομία και η αναδιανομή εισοδήματος και πλούτου από την εργασία προς το κεφάλαιο, μπορούσε να οδηγήσει τον καπιταλισμό στην αυτοκαταστροφή"
--Ν. Ρουμπινί 14/10/2011
Τα πέτρινα χρόνια
Πολύ μελάνι (πολλές φορές και δάκρυ) έχει χυθεί για αυτό που αποκαλείται "κρίση της Αριστεράς" κατά τη διάρκεια των τελευταίων 30 χρόνων στην Ευρώπη, δηλαδή με λίγα λόγια
την στροφή της σοσιαλδημοκρατίας προς τον φιλελευθερισμό και τον περιορισμό της υπόλοιπης Αριστεράς στο περιθώριο της πολιτικής σκηνής. Πολλές αναλύσεις απέδιδαν την κρίση σε λάθος χειρισμούς της, ανεπαρκείς ηγεσίες, διασπαστικές τάσεις κλπ. Ωστόσο αγνοούσαν το γεγονός ότι η κρίση ήταν σχεδόν καθολική (παρουσιάζονταν σε όλες λίγο πολύ τις ευρωπαϊκές χώρες) και επομένως δομική. Οι πιο ρεαλιστές αριστεροί παραδέχονταν, έστω και δειλά, ότι ο καπιταλισμός που θεμελίωσαν οι δεξιοί Θάτσερ και Ρέιγκαν και ολοκλήρωσαν οι αριστεροί Μπλερ και Κλίντον, ενισχυμένος από ένα διευρυμένο σύστημα κοινωνικών παροχών, έστω και φαινομενικά δούλευε: υπήρχαν φτωχοί, υπήρχαν ανισότητες και ανεργία αλλά σε βαθμό ανεκτό από τους περισσότερους πολίτες, οι οποίοι απολάμβαναν ένα διαρκώς βελτιούμενο βιοτικό επίπεδο. Μερικές μάλιστα χώρες κατάφεραν κάτι που φαίνεται παράδοξο: να μειώνουν τις ανισότητες φιλελευθεροποιώντας παράλληλα την οικονομία τους.
Στην πολιτική αλλά και την κοινή γνώμη οι ιδέες της Αριστεράς συνεχώς έχαναν έδαφος. Έννοιες όπως "μαρξισμός", "σοσιαλισμός", "κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής" ακούγονταν ως αναχρονισμοί και πολλές φορές ως γραφικότητες. Η παντελής κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ το 1989-91 ενίσχυσε αυτές τις τάσεις. Ακολούθησε μια εποχή που πολλοί σοσιαλιστές, άλλοι για να μην θεωρούνται οπισθοδρομικοί και άλλοι για να μην συνδέονται με τη συνεχώς μεταλλασσόμενη σοσιαλδημοκρατία, έγιναν απλά "δημοκράτες" ή "αριστεροί". Αρκεί να θυμηθεί κανείς ότι ένα από τα ζητήματα που τέθηκαν το 2004, όταν ανέλαβε την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ ο μέχρι πρότινος πρωθυπουργός ήταν η αλλαγή του ονόματος του κόμματος ώστε να μην περιέχει όρο που να συνδέεται με την έννοια του σοσιαλισμού. Στους ακαδημαϊκούς κύκλους επικράτησαν διεθνώς οι ίδιες τάσεις, με τις οικονομικές και κοινωνικές προτάσεις του σοσιαλισμού να προκαλούν μειδιάματα και ειρωνεία. Κάποιοι μάλιστα υποστήριξαν ότι με την παγκοσμιοποίηση μέσω του καπιταλισμού η ανθρωπότητα πλησίαζε το "τέλος της ιστορίας" που θα πρόσφερε ευημερία σε όλους. Η ιδεολογία του ακραίου φιλελευθερισμού με τις ελάχιστες δυνατές ρυθμίσεις έφτασε στο σημείο να θεωρείται φυσικός νόμος. Η επικράτησή του ήταν τέτοια που πρόβαλε ως η μόνη ουσιαστικά λύση, μειώνοντας στο ελάχιστο τις προγραμματικές διαφορές ανάμεσα στα κόμματα εξουσίας. Ο Έλληνας ψηφοφόρος, από το 1996 και μετά καλούνταν να ψηφίσει το καλύτερο "επιτελείο διαχείρισης" παρά πολιτικά προγράμματα.
Η (μη σοσιαλδημοκρατική) Αριστερά, ό,τι απέμεινε από αυτήν, βρέθηκε υπό διωγμό. Οι εξελίξεις την ανάγκασαν να εγκαταλείψει στην πράξη το οικονομικό της πρόγραμμα προσχωρώντας απλά σε έναν ακόμη πιο γενναιόδωρο κοινωνικό καπιταλισμό, και να επικεντρωθεί σε θέματα όπως η προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, των "αδύναμων", των μεταναστών, των μειονοτήτων κ.α. (ένα είδος πολιτικής φιλανθρωπίας θα έλεγε κανείς), με απόψεις που ωστόσο θα μπορούσε να υιοθετήσει ακόμα και ένα φιλελεύθερο κεντροδεξιό κόμμα. Η πολυπόθητη "ενότητα της Αριστεράς" μετατράπηκε σε κεντρική της επιδίωξη αφού αποτελούσε πλέον βασική προϋπόθεση για την επιβίωσή της. Στο όνομα αυτής της ενότητας διαμορφώθηκαν συμμαχίες που ενσωμάτωναν ρεύματα που διέφεραν αισθητά τόσο στις πολιτικές τους επιδιώξεις, όσο και στη στρατηγική και τη μεθοδολογία τους. Το χαρακτηριστικό αυτό ήταν που ευνούχιζε πολιτικά τις όποιες προσπάθειές τους με αποτέλεσμα να μην μπορούν να εμφανίσουν μία πειστική εναλλακτική απέναντι σε ένα σύστημα που έτσι και αλλιώς φαινόταν επιτυχημένο.
Το 1990 του νεοφιλελευθερισμού
Η κρίση που ξεκίνησε το 2008 και βρίσκεται σε εξέλιξη ήρθε να αλλάξει δραματικά αυτό το τοπίο. Ξαφνικά ο κόσμος ανακάλυψε ότι οι ακραία ελεύθερες αγορές όχι μόνο δεν μπορούν να αυτορρυθμιστούν, αλλά λειτουργούν με υπερβολή και πανικό, εντείνοντας στρεβλώσεις και προβλήματα, αντί να τα λύνουν. Η εξέλιξη αυτή έχει κάνει πολλούς οικονομολόγους με επιρροή να μιλούν για την "
Αστάθεια της Ανισότητας" ή την "
Ιδεολογική Κρίση του Δυτικού Καπιταλισμού", αναγνωρίζοντας ότι
η κρίση που διέρχονται οι δυτικές οικονομίες είναι συστημική και οφείλεται στην υπερσυσσώρευση πλούτου από τους λίγους. Ακόμη πιο σημαντικό ίσως είναι το γεγονός ότι ακόμα και δεξιοί πολιτικοί σε σημαντικές θέσεις, όπως ο κ. Σόιμπλε, παραδέχονται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό της διακίνησης κεφαλαίου γίνεται με νοοτροπία τζογαδόρου και επομένως βλάπτει αντί να βοηθά την πραγματική οικονομία και κατά συνέπεια την κοινωνία. Ο μέχρι πρόσφατα “φυσικός νόμος” χάνει έδαφος τόσο σε τεχνικό, όσο και σε ηθικό επίπεδο.
Φυσικά υπάρχουν και οι φανατικοί φιλελεύθεροι που επιμένουν ότι δεν απέτυχε ο φιλελευθερισμός, αλλά η εφαρμογή του. Η στάση αυτή μοιραία θυμίζει εκείνη των κομμουνιστών που αρνούνται να παραδεχτούν ότι το σύστημα που επαγγέλλονται έχει δομικά προβλήματα, επιρρίπτοντας την αποτυχία του στην υλοποίησή του, αγνοώντας και αυτοί ότι οι πολιτικές ιδεολογίες κρίνονται κυρίως από τα πρακτικά τους αποτελέσματα και όχι από την θεωρητική τους βάση. Εξάλλου, ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο, είναι εύκολο να παρατηρήσει κανείς ότι αν το τρίπτυχο ελευθερία - ισότητα - αδελφοσύνη συνοψίζει τα στοιχεία μίας δικαιότερης κοινωνίας, τα δύο συστήματα αποτελούν μερικές μόνο λύσεις: ο φιλελευθερισμός επικεντρώνεται στην ελευθερία σε βάρος της ισότητας, ενώ ο κομμουνισμός έχει το αντίστροφο αποτέλεσμα.
Ο οικολογικός παράγοντας
Στις δεκαετίες που ακολούθησαν το 1990 εμπεδώθηκε στην αντίληψη των περισσότερων Ευρωπαίων ότι ζούμε σε έναν "πεπερασμένο πλανήτη". Ο οικολογικός παράγοντας έγινε πλέον σημαντικός στην καθημερινή ζωή των πολιτών, στην πολιτική αλλά και την οικονομία. Η αυξημένη αυτή οικολογική συνειδητοποίηση οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η συνεχής και έντονη ανάπτυξη είναι ανέφικτη εφόσον οι φυσικοί πόροι είναι πεπερασμένοι ή έχουν πεπερασμένη δυνατότητα ανανέωσης και το ζητούμενο πλέον είναι να αναζητήσουμε κοινωνίες
"Ευημερίας χωρίς Ανάπτυξη". Το συμπέρασμα αυτό κλονίζει ένα βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού, που στηρίζεται στο δεδομένο της συνεχούς ανάπτυξης μέσα σε μία κοινωνία που όλοι έχουν την ευκαιρία να κερδίζουν, είτε περισσότερο είτε λιγότερο. Με άλλα λόγια συνειδητοποιούμε ότι η πίτα έχει συγκεκριμένο αριθμό κομματιών, και συνεπώς το πρόβλημα είναι πώς αυτά θα μοιραστούν.
Η Αριστερά της επόμενης μέρας
Πρώτο μέλημα των κυβερνήσεων της Ευρωζώνης είναι να αποτραπούν βίαιες και ανεξέλεγκτες εξελίξεις, γιατί αυτές θα πλήξουν καίρια την κοινωνική συνοχή εντός των χωρών της αλλά και την αλληλεγγύη μεταξύ τους. Η γενική κατεύθυνση είναι προς μία διευρυμένη δημοσιονομική ομογενοποίηση, με τις τεχνικές λεπτομέρειές της (το επίπεδο του επιτρεπόμενου ελλείμματος, ο ρόλος της ΕΚΤ, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, κλπ) να αποτελούν μείζον θέμα διαπραγμάτευσης των τρεχόντων μηνών. Πρόκειται για μία λογική κίνηση διατήρησης ισορροπιών. Τα κρατικά ταμεία θα απαλλαγούν από την πίεση των αγορών μόνο αν πάψουν να εξαρτώνται από το δανεισμό. Η άλλη προτεινόμενη λύση, οι μαζικές διαγραφές κρατικών χρεών, θα οδηγούσε το τραπεζικό σύστημα σε κατάρρευση συμπαρασύροντας τα ασφαλιστικά ταμεία αλλά και την πραγματική οικονομία.
Η Αριστερά οφείλει να στηρίξει σθεναρά αυτήν την προσπάθεια αποφυγής τέτοιων ακραίων εξελίξεων για να εξασφαλίσει το συμφέρον και την προστασία των πολλών.
Είναι φανερό όμως ότι μία τεχνικού τύπου λύση θα είναι προσωρινή. Η κρίση που βιώνουν οι Ευρωπαϊκές οικονομίες έχει σχέση με το ίδιο το μεταπολεμικό τους δημιούργημα, τον κοινωνικό καπιταλισμό, ο οποίος δέχεται πολύ ισχυρές πιέσεις από παράγοντες όπως το δημογραφικό πρόβλημα, η οικολογική κρίση και ο ανταγωνισμός από τις οικονομίες της Ασίας. Κατά συνέπεια,
η συζήτηση της επόμενης μέρας θα αφορά στο πώς θα μεταρρυθμιστεί το καπιταλιστικό σύστημα της Ευρώπης (και του δυτικού κόσμου γενικότερα), έτσι ώστε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Ψήγματα τέτοιων μεταρρυθμιστικών προτάσεων έχουν ήδη εκδηλωθεί, όπως η
κατάργηση των γυμνών CDS , ή
η φορολόγηση των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών. Η κρίση ωστόσο είναι τέτοια που παρόμοιες τεχνικές διευθετήσεις να κριθούν ανεπαρκείς. Είναι άλλωστε φανερό ότι δεν είναι δυνατό να επιστρέψει η Ευρώπη στην δεκαετία του 1990 ή του 2000, καθώς το παγκόσμιο περιβάλλον έχει αλλάξει δραματικά. Η συζήτηση επομένως είναι πιθανό να φτάσει σε πολύ μεγαλύτερο βάθος, αναθεωρώντας βασικά στοιχεία οργάνωσης των Ευρωπαϊκών κοινωνιών, όπως το κοινωνικό κράτος με τον τρόπο που αυτό θεμελιώθηκε κυρίως μεταπολεμικά.
Η σοσιαλιστική Αριστερά πρέπει όχι απλώς να είναι έτοιμη, αλλά να αναλάβει την πρωτοβουλία αυτής της συζήτησης.
Η συνεχής άμυνα, η παθητική υπεράσπιση του γενναιόδωρου κοινωνικού καπιταλισμού μπορεί να αποδειχτεί μία χαμένη μάχη. Είναι επομένως καιρός να βγάλει τα οικονομικά της προγράμματα από το συρτάρι προβάλλοντας τολμηρά μία σειρά θεμάτων όπως τα παρακάτω:
- Οι Ευρωπαίοι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν ότι όποιες αλλαγές και αν γίνουν, το παιχνίδι στην επόμενη μέρα θα παίζεται δίκαια.
Η όποια λιτότητα επιβληθεί από τις νέες συνθήκες, θα πρέπει να είναι προς όφελος και όχι σε βάρος της κοινωνικής ισότητας. Το παράδειγμα δίνουν οι πετυχημένες συνταγές ορισμένων ευρωπαϊκών χωρών εν μέσω κρίσης. Οι περισσότερες από αυτές είναι χώρες με μειωμένες ανισότητες.
- Η διευρυμένη ισότητα αλλά και οι αποτυχίες του νεοφιλελευθερισμού επιβάλλουν και την αναθεώρηση του πώς νοείται το δικαίωμα τόσο στην περιουσία, όσο και στην κατοχή και την διαχείριση του κεφαλαίου.
Κατάργηση παράλογων χρηματοπιστωτικών προϊόντων, στοχευμένη φορολόγηση πλούτου, έλεγχος της κινητικότητας του κεφαλαίου και κοινωνικοποίηση τις διαχείρισής του με κρατικές ή συνεταιριστικές τράπεζες αποτελούν πιθανές λύσεις. Ο υγιής ανταγωνισμός πρέπει να ενισχυθεί, με την καταπολέμηση κάθε είδους μονοπωλίων. Οι ευρωπαϊκές οικονομίες πρέπει να μετατραπούν από οικονομίες εντάσεως κεφαλαίου σε οικονομίες εντάσεως παραγωγής και δημιουργίας.
- Αντιμετώπιση του αθέμιτου ανταγωνισμού από την πλευρά των ασιατικών χωρών, που προκαλείται από το μειωμένο εργατικό κόστος και τις απαράδεκτες συνθήκες εργασίας. Όλοι γνωρίζουμε ότι πέρα από τις ασιατικές επιχειρήσεις, από την κατάσταση αυτή επωφελούνται σημαντικά και οι δυτικής προέλευσης πολυεθνικές εταιρίες, με τις οποίες οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις πρέπει να έρθουν σε διαπραγμάτευση.
Πολλοί στην Ελλάδα υποστηρίζουν ότι η κατάσταση είναι τόσο έκτακτη, που δεν υπάρχει χρόνος για "ιδεολογικές ζυμώσεις". Θεωρούν ότι μία επίλεκτη διαχειριστική ομάδα αρκεί για να δώσει τις απαραίτητες λύσεις. Σε κάποιο βαθμό έχουν δίκιο: η χώρα μας έχει τεράστια ανάγκη από άμεσες μεταρρυθμίσεις που λίγο πολύ υποστηρίζονται από όλο το πολιτικό φάσμα και δεν είναι προνόμιο της Αριστεράς (εξυγίανση της δημόσιας διοίκησης, καταπολέμηση της οικονομικής παραβατικότητας, κλπ). Ξεχνούν όμως ότι η προσπάθεια που καλείται να κάνει η χώρα μας μοιάζει περισσότερο με μαραθώνιο παρά με αγώνα εκατό μέτρων. Για να πετύχει αυτή η προσπάθεια χρειάζεται η βοήθεια, η υποστήριξη ακόμα και οι θυσίες καθενός από εμάς για αρκετά χρόνια. Για το λόγο αυτό είναι σημαντικό να έχει τεθεί ένας απώτερος στόχος, μία "απέναντι όχθη" που θα κληθούμε να φτάσουμε. Οι ιδεολογίες, όπως λέει και ο M. Mazower, είναι για τις κοινωνίες "οχήματα πίστης και πολιτικής δράσης".
Οι ιστορικές συνθήκες κάνουν την ευθύνη της σοσιαλιστικής Αριστεράς για την επόμενη μέρα πολύ μεγάλη. Αν κάποιος μπορεί να επιφέρει ουσιαστικές και καθαρές λύσεις στα αδιέξοδα της σημερινής κατάστασης τότε αυτοί είναι οι σοσιαλιστές και όχι οι μέχρι πρότινος κήρυκες του φιλελευθερισμού.
